اسرار تجاری و نحوه حمایت از آن
واژه اسرار تجاری که در فعالیتهای صنعتی و تجاری دارای نقش مهمی است، اغلب به‌عنوان اطلاعات محرمانه مورد تعریف واقع می‌شود.
تعریف و طبقه‌بندی اشکال مختلف اطلاعات محرمانه به‌عنوان اسرار تجاری دارای اهمیت زیادی است؛ زیرا حمایت از آن بسیاری از اوقات بستگی به این تعریف دارد. آن چیزی که اسرار تجاری را محرمانه می‌گرداند، این واقعیت است که مالک این اسرار در حقیقت از مغز خود استفاده و بهره‌برداری کرده است و حمایت از این اسرار پاداش این بهره‌برداری است.
اسرار تجاری دارای جنبه‌هایی است که آن را از سایر انواع مالکیتهای معنوی متمایز می‌سازد. ازجمله این‌که: اسرار تجاری اطلاعات ارزشمندی است که چنان‌چه افشاشده و مالک آن را متضرر سازد، افشا کننده مسؤول خواهد بود.
هم‌چنین اسرار تجاری اطلاعاتی است که در زمینه تجاری مورداستفاده واقع می‌شود و صاحب اسرار تجاری باید پخش و انتشار آن را محدود سازد و یا این‌که حداقل استفاده غیرمجاز را تشویق نکند.
هم‌چنین برخلاف سایر اشکال مالکیت معنوی ازجمله کپی‌رایت و اختراعات (که تا زمانی سودمند هستند که مورداستفاده عموم واقع شوند)، اسرار تجاری تا زمانی تحت حمایت قرار دارند که وارد حوزه عموم نشوند.
هم‌چنین در حقوق مربوط به اختراعات، محرمانه یا سری تا پیش از پر کردن تقاضانامه ثبت اختراع، حیاتی است، چنان‌چه فردی (مخترعی) خواهان آن باشد که اختراع خود را الی الابد مورد حمایت قرار دهد، می‌تواند آن را تحت عنوان اسرار تجاری و نه اختراع ثبت کند و این امر یکی از وجوه تمایز اسرار تجاری است. به‌هرحال ویژگیهای متمایز اسرارتجاری، حمایت خاصی را می‌طلبد که در قوانین کشورهای مختلف جهان و هم‌چنین کنوانسیونهای مهم بین‌المللی بدان پرداخته‌شده است.
اسرار تجاری چیست؟
اسرار تجاری هر نوع اطلاعات ارزشمندی است که دارای ارزش مستقل اقتصادی باشد، بدون آن‌که در نزد عموم مورد شناسایی واقع‌شده باشد و یا این‌که به‌سختی قابل‌شناسایی و تعیین باشد.
اسرارتجاری شامل هر نوع فرمول، الگو، نظریه و گردآوری اطلاعاتی است که دارای دو خصیصه مشترک هستند:
۱) این اطلاعات به صاحب خود امتیاز رقابتی در بازارهای تجاری اعطا کرده و تاجر با استفاده از این اطلاعات می‌تواند در عرصه رقابت تجاری وزنه را به نفع خود سنگین‌تر کند.
۲) ازآنجایی‌که این اطلاعات ممکن است همواره مورد تهدید واقع شوند، فلذا باید اقداماتی از سوی صاحب این اسرار صورت گیرد تا از نشر این اطلاعات نزد عموم و یا رقبای تجاری جلوگیری کند. خواه دستیابی آنها از طرق صحیح باشد و خواه غیر صحیح مانند سرقت؛ بنابراین بخش مهمی از حمایت این اسرار را خود صاحب اسرار و اطلاعات برعهده دارد.
اسرار تجاری در واقع از اطلاعات تکنیکی ارزشمندی حمایت می‌کند که تحت سایر اشکال حقوق مالکیت معنوی قابل حمایت نیستند مانند فرمول شیمیایی تولید نوشابه کوکاکولا.
به‌طورکلی استفاده‌ای که شخص تاجر یا شرکت تجاری از اسرار تجاری به عمل می‌آورد، به‌قرار زیر است:
الف) اسرار تجاری از ایده و نظریاتی که به تاجر امتیاز تجارتی اعطا می‌کند و بدین‌وسیله شرکت یا خود شخص تاجر را قادر می‌سازد تا از رقبای خود پیش بیفتد، حمایت می‌کند. به‌عنوان‌مثال: از نوع جدیدی از محصولات یا یک سایت کامپیوتری.
ب) با حمایت از اسرار تجاری، تاجر می‌تواند رقبای خود را از دستیابی به نحوه کارکرد با خصوصیات تکنیکی محصولات یا خدمات خود، بازدارد.
ج) اسرار تجاری از اطلاعات ارزشمند تاجر مانند طرحهای تجاری، قیمتها و هزینه‌ها، اطلاعات و فهرستهای مشتریان و هم‌چنین طرح ایجاد و خط تولید جدید حمایت می‌کند.
د) اسرار تجاری از اطلاعاتی که تاجر و یا محقق در خلال دوره‌های تحقیقات خود کسب کرده است حمایت می‌کند. به‌طور مثال: از نتایج تحقیقی که مشخص می‌کند که نوع جدیدی از داروها مؤثر و یا غیر مؤثر هستند.
در آخر این مبحث لازم است به نمونه‌های دیگری از اسرار تجاری اشاره‌کنیم:
روشهای نقشه‌برداری، متدهای بازرسی، دستورالعملها، اختراع جدید بدون آن‌که هنوز تقاضای ثبت آن شده باشد، استراتژیهای بازار، تکنیکهای تولید و مجموعه دستورات کامپیوتری.
حقوق و امتیازات مالک اسرار تجاری
یکی از مهم‌ترین حقوقی که اسرار تجاری به صاحب خود اعطا می‌کند آن است که وی می‌تواند دیگران را از کپی، استفاده و منفعت بردن بدون مجوز از اسرار تجاری خود منع کند.
به‌طورکلی صاحبان اسرار تجاری از استفاده‌های غیرمجاز افراد زیر می‌توانند جلوگیری به عمل‌آورند:
۱- افرادی که طبق قرارداد کار منعقد با تاجر یا شرکت تجاری، تعهد به عدم افشای اطلاعات دارند که این امر شامل حال کارمندانی می‌شود که با انعقاد قرارداد کار، متعهد به حفظ اطلاعات سری شده‌اند و در واقع، نتیجه انعقاد قرارداد کار بین کارمند و کارفرما تعهد ضمنی کارمند به حفظ اطلاعات است بدون آن‌که قرارداد عدم افشای اطلاعات به‌طور جداگانه منعقدشده باشد.
۲- افرادی که با توسل به ابزار غیرمجاز و نامناسب به اطلاعات سری دست می‌یابند که این طرق غیر صحیح و وسایل متقلبانه شامل سرقت، جاسوسیهای صنعتی و ارتشا هستند.
۳- افرادی که عالماً و عامداً اسرار تجاری را از طریق افرادی که حق افشای اطلاعات را ندارند کسب می‌کنند.
۴- افرادی که به‌طور تصادفی یا در اثر اشتباه به اطلاعات سری دست‌یافته‌اند، در حالی‌که می‌دانسته‌اند که این اطلاعات تحت عنوان اسرار تجاری تحت حمایت قرار داشته‌اند.
۵- افرادی که به‌موجب انعقاد قرارداد عدم افشای اطلاعات، ملزم به حفظ اطلاعات و عدم افشای آنها بدون اجازه صاحب اسرار تجاری هستند. بیشتر در مورد شرکتهای بزرگ و هم‌چنین کارمندان سطح بالا، چنین قراردادی منعقد می‌شود چراکه این قرارداد کاملاً تصریح می‌کند که اطلاعات محرمانه شرکت لزوماً باید به‌طور سری حفظ شوند.
البته در اینجا لازم به ذکر است که دسته‌ای از افراد هستند که ما نمی‌توانیم آنها را از به دست آوردن اسرار تجاری بازداریم و آنها افرادی هستند که به‌طور مستقیم و به شیوه‌های صحیح و درست و بدون نقض هرگونه قراردادی، به اطلاعات دست‌یافته و ما نمی‌توانیم مانع آنها شویم.
پس همان‌طور که در بالا اشاره شد به‌طورکلی از دو طریق حقوق صاحب اسرار تجاری قابل‌نقض است:
الف ) سرقت اطلاعات
ب ) نقض قرارداد محرمانه
سرقت اطلاعات که می‌تواند جاسوسی صنعتی را نیز شامل شود ممکن است از طریق الگوهای جاسوسی و یا به شیوه‌ای جدیدتر و از طریق سرقت داده‌های کامپیوتری صورت پذیرد.
اما در مورد دوم یعنی نقض قرارداد محرمانه، تعهد به حفظ اطلاعات می‌تواند به‌طور ضمنی و از طریق قرارداد کار بین کارمند و شرکت تجاری به نحوی باشد که کارمند حق عدم افشای اطلاعاتی را که برخلاف منافع شرکت است، نداشته باشد. هم‌چنین این تعهد می‌تواند صریحاً و از طریق انعقاد قرارداد عدم افشای اسرار همان‌طور که قبلاً اشاره شد صورت گیرد.
اما در اینجا لازم است در مورد طرق از بین رفتن اسرار تجاری توضیحاتی داد. یک قاعده کلی در این مورد وجود دارد که طبق آن معمولاً حقوق اسرار تجاری زمانی از بین می‌رود که سری بودن خود را از دست بدهد و این امر از طرق زیر تحقق می‌پذیرد:
۱- با انتشار اسرار تجاری
۲- با ثبت اختراعی که موجب افشای اسرار می‌شود.
۳- عدم پیش‌بینیهای لازم در جهت حمایت و حفظ اسرار
یکی از مشخصه‌های بارز انواع مالکیتهای معنوی از قبیل اختراعات، علایم تجاری و کپی‌رایت، قابلیت انتقال آنها است. به‌عنوان‌مثال: صاحب اثر ادبی و یا هنری می‌تواند با دادن مجوز به اشخاص ثالث حقوق مادی خود را به آنها منتقل کند.
نکته قابل‌ذکر آن است که در مورد انواع مالکیت معنوی تنها حقوق مادی قابل‌انتقال هستند و حقوق معنوی مالک به‌هیچ‌عنوان قابلیت انتقال را ندارند.
اسرارتجاری نیز از انواع مالکیت معنوی محسوب شده و از این قاعده مستثنی نیست، بنابراین صاحب اسرار تجاری می‌تواند از طریق صدور مجوز، این اسرار را به دیگری انتقال دهد. شرایط مجوز و انتقال ازجمله مدت انتقال، مبلغ قراردادی و شروط قرارداد را طرفین ضمن قرارداد خود مشخص و تبیین می‌کنند. بدیهی است که تنها مالک اسرار تجاری و قایم مقام او حق این انتقال را دارند و حتی شخص منتقل الیه نیز فاقد این حق و اختیار است.
نحوه حمایت از اسرار تجاری
در پاسخ به این سؤال که چگونه می‌توان یک سری اطلاعات ارزشمند را به‌عنوان اسرار تجاری موردحمایت و محافظت قرارداد باید گفت: تنها از طریق سری نگاه‌داشتن آن.
برخلاف سایر اشکال مالکیت معنوی برای حمایت از این نوع حقوق، هیچ تشریفات و هیچ فرم و اداره ثبتی برای ثبت این اسرار وجود ندارد و تا زمانی که صاحب اسرار اقدامات معقول و پیش‌بینیهای لازم را برای حفظ اطلاعات به نحو سری، انجام دهد، این اسرار محرمانه باقی‌مانده و دارای ارزش اقتصادی و تجاری هستند؛ بنابراین در این نوع حقوق نقش صاحب و مالک حق بسیار تعیین‌کننده و مهم است.
تکنیکهایی جهت حفظ اسرار تجاری وجود دارند که به‌قرار ذیل هستند:
۲) انعقاد قراداد عدم افشای اسرار، هرچند که در مورد کارمندانی که در هر صورت موظف به حفظ اسرار تجاری شرکت کارفرمای خود هستند، انعقاد چنین قراردادی چندان ضروری نیست.
۳) ایجاد امنیت فیزیکی و معقول با توجه به شرایط خاص هر مورد
به‌طور مثال: بایگانی صحیح و دور از دسترس نگاه‌داشتن اطلاعات و تعبیه سیستمهای محافظتی مناسب می‌تواند در حفظ این اسرار به صاحب آن و یا شرکت و کمپانی دارنده اسرار کمک کند. به‌عنوان نمونه: فرمول نوشابه کوکاکولا (که شاید از مهم‌ترین فرمولهای اسرار تجاری باشد) لاک و مهروموم‌شده در بانکی واقع در آتلانتا است که تنها با دستور خاص مدیرکل شرکت کوکاکولا باز می‌شود و تابه‌حال تنها دو کارمند این شرکت به‌طور هم‌زمان از این فرمول اطلاع یافته‌اند. به همین دلیل نیز هنوز پس از سالها، فرمول این نوشابه افشا نشده است.
البته خوشبختانه این‌گونه حمایتهای خیلی شدید، استثنایی بوده و به‌ندرت ضرورت پیدا می‌کنند. گرچه باید اقداماتی معقول با توجه به نوع اسرار تجاری در حفظ این اسرار صورت پذیرد، در حفظ این اسرار نیازی به مسلح کردن شرکت نیست. همان‌طور که پیش‌ازاین نیز اشاره شد، با روشهایی ازجمله: نشان‌دار کردن اسناد به‌عنوان محرمانه و به دست آوردن امنیت اطلاعات کامپیوتری، این امر امکان‌پذیر است، اما به‌هرحال بهترین روش برای حفظ اسرار انعقاد قرارداد عدم افشا و مزیت آن نیز ازاین‌قرار است که چنان‌چه در دادگاه اختلاف و دعوایی با موضوع افشای این اسرار مطرح باشد، صاحب اسرار باید دو امر را به اثبات رساند:
۱) سری بودن اطلاعات
۲) دستیابی خوانده به این اطلاعات از طرق نامشروع و با توسل به ابزار غیرمجاز
اما در صورت وجود چنین قراردادی، خواهان، بی‌نیاز از اثبات این دو امر است. چراکه صرف انعقاد قرارداد عدم افشا، مبین سری بودن اطلاعات و نقض آن نیز یک نوع روش نامشروع محسوب می‌شود.
قرارداد عدم افشا
موافقت‌نامه عدم افشا که اغلب NDA نامیده می‌شود قراردادی است که به‌موجب آن طرفین تعهد می‌کنند تا اطلاعات سری را حفظ کرده و از افشای آنها خودداری کنند؛ بنابراین چنان‌چه فردی قرارداد خود را نقض کند، طرف قرارداد می‌تواند او را از نقض قرارداد و افشای بیشتر اسرار بر حذر داشته و هم‌چنین خسارات وارده بر خود را از دادگاه تقاضا کند.
انواع مختلف اسرار تجاری را با توسل به انعقاد این نوع قرارداد می‌توان موردحمایت قرارداد. به‌عنوان‌مثال: با استفاده از قرارداد عدم افشا می‌توان دیگری را از افشای طرحهای اختراع یا ایده‌های ایجاد یک سایت کامپیوتری جدید یا برنامه‌های کامپیوتری بازداشت.
استفاده از قرارداد عدم افشا، در سطح بالایی در بین شرکتهای بزرگ به‌خصوص شرکتهای اینترنتی و کامپیوتری مورداستفاده قرار می‌گیرد. به‌طور مثال: مؤسس سایت معروف Hotmail برای آن‌که مطمئن باشد دیگران اسرار تجاری او را در رابطه با تأسیس و راه‌اندازی این سایت افشا نخواهند کرد، با کارمندان، دوستان و همکاران خود در طی ۲ سال بیش از چهارصد قرارداد عدم افشا انعقاد نمود.
به‌هرحال، هدف، استفاده از قراردادهای معروف به NDA نیست بلکه هدف از انعقاد این قراردادها ایجاد یک رابطه محرمانه بین طرفین است که یکی از آنها صاحب اسرار تجاری و دیگری کسی است که موظف به عدم افشای این اسرار است؛ بنابراین تنها اشخاصی که رابطه‌ای محرمانه دارند، ازنظر قانونی ملزم به حفظ اطلاعات سری هستند. ازلحاظ نحوه انعقاد قرارداد بنابر اصل شناخته‌شده آزادی قراردادها که هم بر ماهیت و هم بر شکل قراردادها و نحوه انعقاد آنها حاکم است، این نوع قراردادها را می‌توان به‌طور شفاهی و یا حتی به‌طور ضمنی منعقد کرده و یا از طریق رفتار طرفین استنباط کرد، اما تجار و شرکتهای تجاری کمتری حاضر به انعقاد این قرارداد به نحو شفاهی هستند و اغلب، این قرارداد را به نحو مکتوب منعقد می‌کنند، چراکه اثبات قرارداد شفاهی به‌خصوص در این مورد با توجه به لزوم اثبات سری بودن اطلاعات، مشکل و دشوار است.